مطالعات حکمت عملی

The relations between psychology and religion are rather complex. Some of the most important work that was done when psychology emerged as a scientific field of study in the late 19th and early 20th centuries took as its topic of investigation religious phenomena and beliefs. We cannot properly understand the relations between psychology and religion unless we become familiar with this history. Fortunately, excellent work has been done with precisely this aim in mind, particularly with regard to the psychology of religion. Beyond any doubt, the best text book in the psychology of religion is David M. Wulff’s Psychology of Religion: Classic and Contemporary.[1] However, the relations between psychology and religion are not exhausted by the psychology of religion, for religion is not merely a subject for psychological research. Among religious thinkers and writings, we often find reflections on psychological phenomena, so, just as we can discuss the psychological study of religious phenomena, we could also investigate the religious study of psychological phenomena. [1] David M. Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contemporary, 2nd ed. (New York: John Wiley & Sons, 1997).

ابن‌سینا یکی از چهره‌های پرفروغ علمی است که بسی بیش‌تر از قرن خود زیست، عمری کوتاه داشت(۳۷۰ ـ ۴۲۸هـ) اما تبحر او در علوم گوناگون و ارائه آثار متنوع از موسیقی و ریاضیات تا قانون در طب و الهیات و منطق و طبیعات و... همگی وجه تسلط وی بر حکمت نظری و علوم مختلف را نشان می‌دهد، اما این حکیم در قلمرو حکمت عملی نیز نظریاتی بدیع داشته است، آنجا که در کتاب نفیس اشارات و تنبیهات، در فصول آخر به بحث سعادت و بهجت و مقام عارفان می‌پردازد، هم تفکر عمیق وی را در این عرصه نشان می‌دهد و هم روح منزه او را در این ساحت نمایان می‌کند. از طرف دیگر او صرفاً فیلسوفی بنشسته در عزلت خویش و زندگی با کاوش‌های نظری نبود، بلکه در سیاست، دستی داشت و در دربار سلاطین زمان، اکثراً به جهت نیاز آنان به طبابتاو در امر وزارت، حضور یافت.

دست‌اندازی جدّیِ انسان به محیط‌زیست، بعد از جنگ جهانی دوم شروع شد. از آن زمان نقش انسان به‌عنوان خلیفة خدا بر زمین، جای خود را به سیطره بر طبیعت و برقراری رابطه‌ای ابزارمآبانه با آن داد. تا آن‌جا که با شروع تمدن «مدرن» و ادامة دورة روشنگری و تحولات برخاسته از رنسانس، به‌تدریج دستکاری انسان در تغییرات ژنتیکی موجودات زنده نیز آغاز شد. به نظر می‌آید که بهترین روش برای حل‌وفصل عقلانی چالش‌های زیست‌محیطی موجود، به‌رسمیت‌شناختن توأمان سه رکن «اخلاق، دین، و علم» است. آنچه مقالة حاضر بدان می‌پردازد اهمیت عنصر «دین» در حفظ طبیعت در جامعه سنتی، و اهمیت عنصر «اخلاق» در عصر روشنگری است. به‌قول کانت، انسان باید از نابالغی خود که طبیعت ثانی‌اش شده است، دست بردارد، به قصور خود واقف شود و بدون تقلید یا هدایت دیگری، دلیرانه و «خودآئین» جرأت خردورزی در محیط ‌پیرامونی خود داشته باشد. شعار روشنگری این است: «جرأت اندیشیدن داشته باش».

سهروردی با طرح نظام نوری در بسیاری از مسائل فلسفی از جمله مباحث عمل تحول آفریده است. دیدگاه او درباره تعداد مبادی و فرآیند عمل مشابه سایر فلاسفه مسلمان است ولی براساس تأثیرات نظام نوری برسایر مباحث عمل می توان نظریه او را متفاوت دانست. ضرورت وجود علم حضوری به خود، بدن، قوای بدن و عمل، امکان انجام افعال متعدد با قوت یافتن نفس، حفظ صور ادراکی در نفس فلکی، معرفی بدن مثالی و کنش در عالم مثال، جلوه گری نور در بدن و ظهور قوای مختلف، نگاه متفاوت به روح بخاری و تأثّر آن از اشراقات نوری، شوق و ارتباط آن با ظهور و کیفیت نور، ضرورت شوق به عالم نور و راه رسیدن به آن، تبیین برخی افعال بر اساس اشراقات نوری، نورانی یا ظلمانی شدن جامعه به تبع عمل حاکمان و هیأت ظلمانی بودن عمل از تأثیرات نظام نوری شیخ اشراق بر مباحث مربوط به عمل است.

در باب اعتباری یا حقیقی بودن گزاره‌های حکمت عملی در اندیشه ابن سینا در سنت فلسفه اسلامی نظرات مختلفی ابراز شده است. طبق یک خوانش گزاره‌های حکمت عملی در اندیشه ابن‌سینا حقیقی‌اند و بر اساس روایتی دیگر این گزاره‌ها اعتباری‌اند. شواهدی بر خوانش اعتباری از نظریه ابن‌سینا در دست است. آیت‌ الله مطهری اعتقاد دارد که(1) ابن‌سینا حکمت را بر مدار غایت به نظری و عملی تقسیم نمود و (2)به عقیده او تقسیم بر مدار غایت نشان‌گر اعتباری دانستن گزاره‌های حکمت عملی نزد ابن‌سیناست و (3)ابن‌سینا در ابراز نظریه در میان فیلسوفان اسلامی متفرد است و حتی ملاصدرا نیز به این اندیشه راه نبرده است. به نظر می‌آید هر سه ادعاء فوق مخدوش است و باید مورد ارزیابی قرار گیرد. روش مقاله توصیفی ـ تحلیلی بوده و طیّ آن یکی از حد وسط‌های خوانش اعتباری از گزاره‌های حکمت عملی نزد ابن‌سینا ـ تقسیم بر مدار غایت ـ مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

شریعت و حکمت عملی به ارزش‌گذاری کنش‌های ارادی انسان می‌پردازند و از این روی، نسبت‌سنجی آن‌ها ضروری می‌نماید. این نوشتار دیدگاه فارابی در این موضوع را به روش تحلیلی - توصیفی بررسی می‌کند. در آرمان‌شهر فارابی، رئیس حقیقی جامعه نبی پیامبر و ابلاغ کننده دین الهی و همو فیلسوف مطلق است. گزاره‌های کلی برهانی مربوط به سعادت انسان، حکمت عملی نامیده می‌شود و همین مسائل، آن‌گاه که به صورت جزئی بر وی وحی می‌شود، ملت نامیده می‌شود. بر این پایه، به لحاظ ذات، بین حکمت عملی و شریعت این‌همانی برقرار است؛ لکن از آن جهت که برهان گزاره‌های شریعت در حکمت عملی بیان می‌شود و شریعت مشتمل بر جزئیات گزاره‌های کلی مذکور در حکمت عملی است، شریعت تحت حاکمیت عملی قرار دارد، بدین معنا که قواعد عام کنش‌های ارادی انسان که در حکمت عملی بیان می‌شوند، شامل گزاره‌های شرعی نیز می‌گردند و امکان وقوع ناسازگاری بین آن‌ها وجود ندارد. در عین حال، هیچ یک از حکمت عملی و شریعت نمی‌توانند جایگزین دیگری شوند و برای راهیابی به سعادت، هر دوی حکمت عملی و شریعت مورد نیاز هستند و هیچ یک جایگزی دیگری نمی‌گردد.

کانت در کتاب نقد عقل عملی، از اولویت عقل عملی بر نظری سخن می‌گوید. چرایی پیدایش پرسش اولویت عقل نظری و عملی نسبت به یکدیگر از یک سو ناشی از تعارضی است که میان دو عقل رخ می‌دهد و از سوی دیگر ناشی از ایدۀ وحدت عقل در اندیشۀ کانت است. تعارض میان عقل نظری و عملی نیز از آنجاست که از یک سو عقل نظری امکان شناخت متعلقات نامشروط عقل را منتفی می‌داند، اما از سوی دیگر عقل عملی باور به خدا، آزادی و فناناپذیری نفس را شرط امکان اخلاق و نیز رفع تعارضی می‌داند که با طرح مفهوم خیر اعلی در ساحت این عقل پدید می‌آید. کانت، در نهایت، برای رفع این تعارض، در بیانی موجز عقل نظری را نیز در سرشت خود عملی می‌داند. در این جستار با توضیح مفهوم باور آموزه‌ای، استدلالی بر مدعای عملی بودن عقل نظری بازسازی خواهد شد.

یکی از جنبه‌های مغفول در اعتباریات عملی علامه طباطبایی، توجه به پیشینه این نظریه در میان فلاسفه است. برای بررسی این جنبه، با استخراج مولفه‌های این نظریه از دیدگاه علامه و جستجوی آنها در آثار ابن‌سینا، می‌توان به پیشینه این نظریه در آثار ابن‌سینا پی‌برد. مفاهیم و گزاره‌های اعتباری علامه را می‌توان با مفاهیم و گزاره‌های غیر‌حقیقی از نظر ابن سینا مشابه دانست که شامل مفاهیم و قضایای مشهوری جدلی، مقبول خطابی و خیالی شعری هستند. اشتراکات اعتباریات علامه و مفاهیم و گزاره‌های غیر حقیقی به این شرحند: بر اساس نیازهای انسان اعتبار شده‌اند، کاشف از واقع نیستند و بدون نفس‌الامرند، خودشان موجب تکامل انسان نیستند، تنها موجب انگیزش انسان برای انجام فعلند، بر اساس جعل مفاهیم حقیقی برای اشیاء دیگر شکل می‌گیرند و به همین سبب منشأ حقیقی دارند و در نهایت اینکه آنها را عقل عملی، واهمه و متخیله جعل می‌کنند نه عقل نظری.